Dziś narciarstwo to popularna dyscyplina sportowa i modny pomysł na spędzenie ferii. Nie zawsze jednak tak było. Nasi przodkowie drewniane deseczki wykorzystywali w codziennym życiu – do poruszania się i podczas polowania.
Praktyczne początki narciarstwa
Historia narciarstwa sięga epoki kamienia. Według niektórych źródeł deski jako środek usprawniający poruszanie się po śniegu wykorzystywali już ok. 9 000 lat temu mieszkańcy Azji Środkowej, głównie okolic Bajkału i gór Ałtaj. Za ojczyznę narciarstwa najczęściej jednak uznaje się Skandynawię. To tam znaleziono bowiem pierwsze rysunki naskalne dotyczące nart (datowane na ok. 5 000 – 3 000 lat temu i odkryte w Rødøy w Norwegii) oraz najstarszą z zachowanych nart (ok. 4 000 lat temu w miejscowości Hoting w Norwegii).
Początki narciarstwa są bardzo praktyczne i mają niewiele wspólnego ze sportową rywalizacją czy spędzaniem wolnego czasu. Nasi przodkowie deseczki przymocowane do stóp wykorzystują głównie do celów komunikacyjnych oraz w myślistwie. Pozwalają one bowiem na szybsze, łatwiejsze i wygodniejsze poruszanie się po śniegu.
Pierwsze, prymitywne modele nart
Bardzo prawdopodobne, że pierwsze narty zaczęto stosować w kilku regionach równocześnie. Ze względu na odmienne warunki klimatyczne, ukształtowanie terenu i potrzeby mieszkańców różniły się one nieco budową: kształtem, długością i proporcjami. W efekcie naukowcy wyróżnili trzy rodzaje nart:
- typ południowy, czyli narty krótkie, z wyżłobieniem na stopę (występowały od południowej Skandynawii na północy aż po Polskę na południu),
- typ arktyczny, czyli narty z wygiętymi ku górze końcami i wyłożone futrem, wyposażone w rzemienie do mocowania stopy (występowały w północnej Skandynawii i na Syberii),
- typ północy, czyli narty asymetryczne; różna długość nart wynikała z tego, że lewa i prawa deseczka spełniały odmienne role (występowały wyłącznie w rejonie Finlandii).
Początkowo do poruszania się na nartach wykorzystywano jeden kij. Służył on do kierowania i hamowania podczas zjazdów, pomagał się ślizgać po śniegu i zachować równowagę, a także służył jako broń, zwłaszcza podczas polowań.
Telemark i światowy boom na narciarstwo
Narciarstwo jako dyscyplina sportu zaczęło się rozwijać dopiero w XIX wieku. Wspomnieć tu należy przede wszystkim o norweskiej miejscowości Telemark. To właśnie tam powstały pierwsze narty zbliżone do współczesnych nart zjazdowych. Doskonalił je na przestrzeni blisko 50 lat lokalny stolarz Sondre Norhaim. To on wprowadził wiele ulepszeń, dzięki którym stopy zyskały solidne oparcie i nie zsuwały się z nart podczas skrętów. Po pierwsze, spopularyzował on nowy kształt narty: wyciętej na wysokości stopy i rozszerzonej przy końcach. Po drugie, udoskonalił wiązania, które w przeciwieństwie do początkowych rzemieni czy plecionek poprowadzone zostały wokół pięty buta.
W XIX wieku narciarstwo dociera do najdalszych zakątków świata, w tym do Ameryki Północnej, Australii i Nowej Zelandii. Po raz kolejny ważną rolę odgrywają tu Norwegowie. Wspomnieć w szczególności należy Fridtjofa Nansena, który w ciągu 39 dni w 1888 roku na nartach przemierzył Grenlandię.
Początki sportowej rywalizacji
XIX wiek okazał się przełomowy nie tylko dla sprzętu narciarskiego czy dla samego narciarstwa, które nabrało charakteru rekreacyjnego, ale też dał początek sportowej rywalizacji. Pierwszy bieg narciarski odbył się w 1843 roku w Tromsø. Zawodnicy mieli do pokonania 5 km. Nieco później, bo w 1868 w Christiani zorganizowano pierwsze zawody w skokach narciarskich. Co ciekawe, slalomy zjazdowe stanowiły jedynie dodatek do głównych rozgrywek i w kolebce narciarstwa nie cieszyły się zbyt dużym zainteresowaniem. Warto również odnotować, że czas początkowo nie był w ogóle brany pod uwagę. Ocenie poddawano jedynie styl zawodników.
Narciarstwo zjazdowe rozkwitło dopiero w krajach alpejskich, stąd też jego obecna nazwa – narciarstwo alpejskie. Zaczęło się od Matiasa Zdarskiego, zainspirowanego niezwykłą ekspedycją Fridtjofa Nansena. Czech postanowił sprowadzić na próbę parę nart z Norwegii. Niestety, bardzo szybko okazało się, że nie sprawdzają się one na alpejskich stokach. Końcem XIX wieku rozpoczął on swoje eksperymenty, najpierw z długością nart (ostatecznie za optymalną uznał 190 cm), a następnie z metalowymi wiązaniami. To on wprowadził również dwa kijki w miejsce jednego. Wprowadzone przez Zdarskiego ulepszenia sprawiły, że narty znacznie lepiej spisywały się na stromych stokach a równocześnie pozwalały na hamowanie czy kontrolę prędkości.
Rozwój ośrodków sportowych i pierwsze związki narciarskie
Początek XX wieku przynosi prawdziwy boom w narciarstwie. Następuje wyraźny podział na narciarstwo klasyczne i zjazdowe, powstają szkoły narciarskie, jak grzyby po deszczu wyrastają kolejne ośrodki sportów zimowych, m.in. głośny Lake Placid w Nowym Jorku.
W 1921 roku odbywają się pierwsze mistrzostwa kraju w narciarstwie zjazdowym. Podczas imprezy, którą zorganizowano w Wielkiej Brytanii, rozegrano dwie konkurencje: bieg zjazdowy i slalom. Pięć lat później narciarstwo oficjalnie uznano za dyscyplinę olimpijska, a w 1936 roku narciarstwo zjazdowe znalazło się w programie IO w Garmisch-Partenkirchen. OD 1967 roku zawodnicy rywalizują też w ramach Pucharu Świata FIS.
Narciarstwo klasyczne radziło sobie nieco lepiej. W 1924 roku w Chamonix zostaje zorganizowany Tydzień Sportów Zimowych. W ramach imprezy odbywa się również rywalizacja w narciarstwie klasycznym, jednak wyłącznie z udziałem mężczyzn (biegaczki na IO pojawiają się dopiero w 1952 roku). Francuski Tydzień Sportów Zimowych zyskuje rangę pierwszych Zimowych Igrzysk Olimpijskich.
W XX wieku powstają również oficjalne związki, stowarzyszenia, federacje o charakterze krajowym i międzynarodowym, których celem jest propagowanie narciarstwa.
Najwcześniej, bo w 1908 roku, powołany do życia zostaje Norweski Związek Narciarski. Dwa lata później powstaje Międzynarodowa Komisja Narciarska (CIS), której zadaniem jest stworzenie i wdrożenie w życie regulaminu obowiązującego zawodowych narciarzy. Podczas Tygodnia Sportów Zimowych (1924) CIS zostaje przekształcona w Międzynarodową Federację Narciarską (FIS).
Ewolucja sprzętu narciarskiego
Przez stulecia do produkcji nart wykorzystywano różne rodzaje drewna, głównie jesion i hikorę. Eksperymenty ze sprzętem koncentrowały się przede wszystkim na poprawie sterowności nart i zapewnieniu stopie stabilności. W efekcie modyfikacje dotyczyły długości i taliowania oraz zapięć. Pod tym względem bardzo istotne okazało się zastosowanie przez Mathiasa Zdarskiego pierwszych metalowych wiązań (1890). Z czasem zainteresowanie konstruktorów zaczęło się skupiać na materiale i na tym, jak poprawić wytrzymałość sprzętu. Początkowo eksperymentowano z nartami warstwowymi, jednak te rozklejały się po kilku zjazdach. Zupełnie nowy rozdział w historii sprzętu narciarskiego otwarło włókno węglowe i narty karbonowe, które w 1959 roku zaprojektowali Fred Langendorf i Art Molnar.
Narciarstwo w Polsce
W Polsce nart używano najprawdopodobniej od XVI wieku. Świadczy o tym wzmianka w dziele Sarmatiae Europeae descriptio z 1578 roku. Najpopularniejsze były karple, czyli krótkie deseczki (ok. 40-centymetrowe) połączone poprzecznymi deszczułkami, które do nóg mocowano zazwyczaj rzemieniami. Oprócz nich stosowano jeszcze narty ślizgowe i narty błotne. Najstarsze modele nart do Polski przywędrowały z Rosji, a wykorzystywali je głównie górale do poruszania się w głębokim śniegu.
Narty Barabasza
Zmiany klimatu, zwłaszcza dużo łagodniejsze zimy, sprawiły, że w XVIII wieku narty zniknęły z codziennego życia. Do łask powróciły dopiero wiek później, głównie za sprawą wielkiego propagatora narciarstwa, Stanisława Barabasza. W 1888 roku miał on samodzielnie zaprojektować i wykonać narty w oparciu o opowieści, jakie słyszał od jednego z syberyjskich zesłańców. Podobno zanim przeprowadził się do Zakopanego jazdy na nartach uczył się w rodzinnym Krakowie. Jednak tylko nocami, by nie narażać się na śmiech i drwiny ze strony przypadkowych przechodniów. Po osiedleniu się na Podhalu Barabasz zostaje dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego i rozpoczyna produkcję nart własnego pomysłu.
Do rozwoju narciarstwa turystycznego w Polsce przyczynili się również Mariusz Zaruski, słynny narciarz i żeglarz, Kazimierz Hamerling, Marian Małaczyński, Józef Schnaider, Marian Smoluchowski i Tadeusz Smoluchowski. Ta grupa sprowadzała jednak narty przede wszystkim ze Skandynawii. W 1904 roku do Polski zaproszono również Matiasa Zdarskiego, by przeprowadził pierwszy kurs jazdy na nartach.
W 1907 roku powstają Karpackie Towarzystwo Narciarzy oraz Zakopiański Oddział Narciarzy założony przez Stanisława Barabasza, Mariusza Zaruskiego i Mieczysława Karłowicza. Ich celem jest propagowanie narciarstwa na terenach górzystych. Rok później Roman Kordys pisze podręcznik „Narty i ich użycie”. W tym czasie organizowane są również pierwsze oficjalne zawody: biegi płaskie i terenowy bieg zjazdowy w Sławku oraz skoki we Lwowie.
W 1919 roku powołany zostaje do życia Polski Związek Narciarski, a 10 lat później w Zakopanem odbywają się pierwsze Międzynarodowe Zawody Narciarskie FIS. Bierze w nich udział 500 zawodników reprezentujących 15 krajów.
Foto: Atomic